Развіццё рэлігійных традыцый ад язычніцтва да хрысціянства

Паганства

Язычніцтва (паганства) ─ умоўны тэрмін, які абазначае старадаўнія вераванні і культы, што існавалі да ўзнікнення трох сусветных рэлігій (будызму, хрысціянства, ісламу).

Як вядома, у дахрысціянскую эпоху ва ўсходніх і прыбалтыйскіх славян шырока распаўсюджаныя культавыя збудаванні былі грамадскімі цэнтрамі плямённых і родавых аб’яднанняў, месцамі малення і ахвярапрынашэнняў (дарэчы на Беларусі чалавечыя ахвяры не прыжыліся). Тут збіраліся супляменнікі або жыхары аднаго населенага пункта для таго, каб прыняць асабліва важныя рашэнні. Святадзействам верхаводзілі жрацы, прычым часта імі станавіліся правадыры, князі або іхнія блізкія родзічы. Такія рытуальныя мясціны, калі верыць раннеславянскай хрысціянскай літаратуры, называліся трэбішчамі (трэба-ахвяра), капішчамі (капъ-славянская найменне статуі бога), кумірніцамі, храмамі ідальскімі.

Капішча размяшчалі або на самым відным месцы, часта каля населеных пунктаў, або наводшыбе, у ціхім, утульным цяжкадаступным куточку сярод лясоў і балот. Звычайна ж капішчы будаваліся на вяршынях гор ці пагоркаў, на высокіх мысах і стромкіх берагах, дзюнах, астравах. Побач, як правіла, быў святы гай, рака, возера, крыніца ці студня.

У большасці выпадкаў у цэнтры збудавання рабілі круглую пляцоўку, абнесеную сістэмаў валоў, равоў, агароджаў. У цэнтры размяшчаўся адзін або некалькі стодаў (ідалаў), вырабленых з дрэва або камення. У нас ці у балтаў стодам мог служыць ледавіковы валун. Калі статуй было некалькі, адна з іх вызначалася як галоўная. У равах разводзілі агонь. У рытуальны комплекс уваходзілі забудовы, якія выконвалі ролю храмаў, месцаў збору людзей, жытла для святароў. Часта капішча было побач з месцам пахавання памерлых супляменнікаў.

На Беларусі было нямала язычніцкіх капішчаў: на востраве Асвейскага возера ў Верхнядзвінскім раёне, каля вёскі Войстам Смаргонскага раёна, вёсак Гарадок і Хоўхлава Маладзечанскага раёна, гарадскога пасёлка Свір Мядзельскага раёна, вёскі Горкі Дзятлаўскага раёна, вёскі вёскі Бікульнічы Полацкага раёна, на беразе возера Павулле (Цётка) ва ўрочышчы Рэкшаты Ушацкага раёна, вёскі Верхаўляны Бераставіцкага раёна і інш. Самае старажытнае і шырока вядомае сёння капішча адкрыта нападалёк ад вёскі Ходасавічы Рагачоўскага раёна. Звесткі пра яго нават патрапілі ў гістарычныя даведнікі. Капішча часта прыгадваюць у спецыяльнай літаратуры.

Вынікі даследаванняў вучоных сведчаць, што ў нашым краі старажытныя капішчы далёка не заўсёды адпавядалі “стандарту”, характэрнаму для іншых славянскіх зямель. Акрамя круглых сустракаліся формы, блізкія да прамавугольніка або нават выцягнутыя палоскай. Вявай багоў на такіх трэбішчах былі не толькі высечаныя стоды, але і ледавіковыя валуны. Для разгадкі канструкцый тых храмаў шмат даюць даследаванні мінскага археолага Э.Зайкоўскага.

“ У розных куточках Беларусі запісаны легенды пра цэрквы і касцёлы, якія некалі стаялі на вяршынях пагоркаў, а пасля праваліліся разам з паставай. Кажуць, што калі ў пэўныя дні прыкласці вуха да зямлі, пачуеш далёкі гул і неразборлівае маленне. Ніхто з простых вернікаў не задаваўся пытаннем, чаму святы храм павінен праваліцца, пасці ў зямлю. А ў пацвярджэнне звычайна спасылаліся на старажытныя паданні:”Ад старых людзей чулі”. Яшчэ ў мінулым стагоддзі А.Багдановіч прааналізаваў падобныя павер’і і прыйшоў да высновы, што ў такіх мясцінах, відаць, былі закінутыя або разбураныя язычнмцкія капішчы”. (Э.А.Ляўкоў “Маўклівыя сведкі мінуўшчыны”)

Славянскі Алімп быў заселены багамі так цесна, як і старажытнагрэчаскі ці старажытнарымскі. Своеасаблівы быў паганскі пантэон і ў беларусаў.Тат побач з агульнаславянскімі багамі былі такія, імёны якія не сустракаюцца ў іншых мясцінах: бог агню Жыжаль, зімы ─ Зюзя, багіня ўрадлівасці, лета і ўраджаю-Цёця.

”Злоснай, агіднай старой з бліскучымі вачыма і з адным моцным зубам, які тырчыць вонкі, малюецца ўяўленню сялян цётка Воспіца, якая пырскае сваёю атрутнай слінаю ў намечаную ёй ахвяру… Мясцовыя назвы Воспы: Рабая, Рабуха, Шчарачка, Ліхая і інш. Пра чалавека, твар якога захаваў сляды гэтай хваробы, кажуць у насмешку, што на яго фізіяноміі чэрці гарох малацілі ці ячменныя крупы дралі.Ляцкі II, с. 33-34(У.А. Васілевіч “Міфы Бацькаўшчыны”).

Прашчуры верылі ў рай, што называўся Выраем. Гэта казачна прыгожы, напоўнены птушынымі спевамі зялёны сад з павольнаплыннаю ракой. У адрозненне ад хрысціянскага раю, які трэба заслужыць дабрачынным жыццём, паганскі рай чакаў кожнага. Пекла не існавала, продкі называлі сябе не рабамі ці слугамі божымі, а божымі родзічамі, Дажджбогавымі ўнукамі. Адлёт душы (яе ўяўлялі маленькім двайніком чалавека) у Вырай быў такі самы непазбежны, як сама смерць.

“У 80-я гады IX ст. Кіеускі князь Уладзімір Краснае Сонейка вырашыў упарадкаваць заблытаную іерархію і зрабіць веру продкаў дзяржаўнай рэлігіяй. Вярхоўным богам замест Рода князь абраў Перуна. Бог-грамавержац спрыяў княжай дружыне, ягоным іменем ваяры прысягалі на вернасць свайму валадару. Ніхто тады не мог падумаць, што зусім хутка па волі таго самага князя кіеўскіх куміраў назавуць акаяннымі, пасякуць і спаляць, а грознага Перуна скінуць у Дняпро, папярэдне намяўшы бакі доўбнямі” (“З гісторыяй на “Вы”” арт. Ул.Арлова “Пад уладай Перуна і Сварога”).

“Ідзіце, навучайце ўсе народы, хрысцячы іх у імя Айца і Сына і Духа Святога” (Мц 28, 19)

“Пасля святога хрышчэння блажэнны кязь Уладзімір пражыў 28 гадоў. На другі год пасля хрышчэння ён хадзіў паходам да дняпроўскіх парогаў, на трэці году ─ узяў горад Корсунь, на чацвёрты год ─ залажыў горад Пераслаўль, на дзевяты год ─ блажэнны і хрысталюбівы князь Уладзімір пастанавіў даваць царкве дзесятую частку сваёй маёмасці... Хрысціўся ж князь Уладзімер на дзесяты год пасля забойства брата свайго Яраполка ─ каяўся і аплакваў блажэнны князь Уладзімір усё тое, што нарабіў у язычніцтве, не ведаючы Бога. Зведаўшы ж сапраўднага Бога, Творцу неба і зямлі, ён пакаяўся ва ўсім і адмовіўся ад д’ябла і ад усяго служэння яму і паслужыў Богу сваімі добрымі справамі і ялмужынай. Сканаў ён з мірам у 1115 годзе месяца ліпеня ў дзень 15 у імя нашага Госпада Ісуса Хрыста, яму ж з Айцом слава і яго дзяржава...”(вытрымка з твора “Памяць і пахвала рускаму князю Уладзімеру” манаха Якава, змешчанная ў кнізе К.Тарасава “Памяць пра легенды”).

Але не варта лічыць, што увядзенне хрысціянства было кароткачасовым эфектным актам, бо гэта быў працяглы і складаны працэс, які расцягнуўся на стагоддзі, таму дата 988г. мае толькі сімвалічнае значэнне. У Сярэднявеччы новую веру параўнальна хутка прынялі толькі вышэйшыя слаі грамадства, галоўным чынам княскія дружыннікі і гараджане, тады як вясковы люд яшчэ стагоддзямі маліўся паганскім святыням. І пазней сярод гараджан яшчэ доўга звычайнай з’явай было двухвер’е, пра што сведчаць пахаванні ў курганах, гарадзішчы-свяцілішчы, культавыя валуны, амулеты, упрыгожванні з паганскай сімволікай і інш.

Прыняцце хрысціянства на беларускіх землях па часе супадала з ўсталяваннем тут дзяржаўнасці, таму новая вера, безумоўна, станоўча паўплывала на ход гэтага працэсу. “У адрозненні ад язычніцтва, хрысціянская вера ў адзінага Бога Ісуса Хрыста адпавядала ідэі адзінаўладдзя ў дзяржаве, а значыць духоўна асвячала гэтую ўладу, была ёй апорай” (М.Сташкевіч “Гісторыя Беларусі 10”).

“Хрысціянства, уведзенае ў якасці дзяржаўнай рэлігіі, узняло Русь на больш высокі ўзровень узаемаадносін з еўрапейскімі краінамі і народамі. Аднак прыняцце яго ўсходняй формы ад Канстанцінопаля азначала прызнанне сюзерэнітэту візантыйскага імператара. Вядомы візантолаг Д. Абаленскі адзначыў, што з прыняццем усходняга хрысціянства Русь увайшла ў “візантыйскаую супольнасць народаў”. Рэальна да палітычнага падпарадкавання Русі ніколі не даходзіла, аднак ідэалагічна яно прадуглежвалася”(Г.Сагановіч “Нарыс гісторыі Беларусі”).

Аднак вельмі важным станоўчым вынікам прыняцця хрысціянства з’явілася ўвядзенне і пашырэнне пісьменнасці, а разам з ім і развіццё асветы і культуры. Царкоўна-славянская мова ў яе балгарскай версіі прыйшла на землі Русі-Беларусі ў перакладных кнігах Святога Пісання і ў літургіі. Яна стала не толькі формай рэлігійнага самавыяўлення, але і асновай сярэднявечнай літаратуры. “Гэтая літаратура выпрацавала і свае спецыфічныя жанры. Срод іх бадай галоўнае месца займаюць жыціі і хаджэнні святых, а таксама легенды пра святых. Для твораў такога кшталту характэрны агульны сюжэт. У жыціях гаворка звычайна ідзе пра аскета, служку Божага, які выракаецца шмат якіх зямных уцех, церпіць нястачу або пакуты ў імя хрысціянскай веры і царквы. На старабеларускіх землях:”Жыціе Еўфрасінні Полацкай” і “Жыціе Аўрамія Смаленскага” (Л.Баршчэўскі “Літаратура ад старажытнасці да пачатку эпохі рамантызму”).

З прыняццем хрысціянства, на Русь, якая з X ст. Наогул не ведала мураванага дойлідства, з Візантыі прыйшла традыцыя мануметальнай архітэктуры з складаным тыпам крыжова-купальнага храма.

На землях Беларусі першай царквой можна лічыць храм Багародзіцы ў Полацку, збудаваны на мяжы X-IX ст. А ў сярэдзіне X ст. Тут жа з’явіўся велічны мураваны храм-сабор Святой Сафіі, трэці сабор такога тыпу ў Усходняй Еўропе (пасля кіеўскага і ноўгарадскага) і першы помнік каменна-цаглянага дойлідства ў Беларусі. “Звесткі пра першапачатковы выгляд даволі супярэчлівыя. У адных крыніцах сцвярджаецца, што ён меў сем купалоў, а ў другіх-пяць. У XVIII ст. памятнік быў поўнасцю зменены: была дабудавана верхняя частка, зніклі купалы, а на іх месцы з’явіліся дзве вежы на галоўным фасадзе; храм быў пераўтвораны ва ўніяцкую базіліку з барочнай апрацоўкай. Ад сабора засталіся толькі асобныя часткі фундаментаў, тры апсіды, склеп і фрагменты ўнутраных слупоў. Яго план у форме